Dementie, een palet van diverse schakeringen
Het woord “dement” is afgeleid van het Latijnse woord “mens” dat geest betekent. Dement kan letterlijk vertaald worden als “ontgeest”, ontdaan van geest. Bij dementie verliest iemand bepaalde functies van het verstand. Eigenlijk is het een verzamelnaam voor hersenaandoeningen die iemand langzaam maar zeker volledig afhankelijk maken van de zorg van anderen. De diagnose is vaak een enorme klap. Dementie is een ingrijpende ziekte en heeft een grote impact op het leven van zowel de persoon met dementie als op de familie en vrienden.
Dementie is dan ook een van de meest ingrijpende en moeilijk te vatten ziektes. De ziekte heeft bij iedereen een andere uitingsvorm. De oorzaak hiervan ligt in het feit dat dementie als het ware een combinatie is van geheugenproblemen, gedragsverandering, karakterverandering en lichamelijke gebreken.
Dementie tast als het ware de hersenen aan. Ieder individu heeft miljarden hersencellen: welke hersencellen aangetast worden, verschilt van persoon tot persoon. Dit zorgt ervoor dat de manier waarop de dementie tot uiting komt ook uniek en verschillend is bij elk individu. Er bestaat dan ook geen vast stramien voor het verloop van dementie. Dementie treft elke persoon op een unieke manier en verandert verschillende delen van de hersenen op verschillende punten in de progressie van de aandoening. Verder hebben verschillende soorten dementie vaak verschillende symptomen. Onderzoekers en artsen weten nog steeds niet genoeg over hoe deze ziekten werken om te voorspellen wat er precies gaat gebeuren.
Zorgen voor een persoon met dementie brengt heel veel uitdagingen met zich mee. Echtgenoten, familieleden en vrienden moeten omgaan met gevoelens van verlies als de persoon die ze kennen lijkt weg te glippen. Het verlies van je naaste aan dementie veroorzaakt gevoelens die te vergelijken zijn met een rouwproces na het overlijden van een dierbare. Dit proces vindt echter plaats vooraleer de geliefde persoon effectief sterft en wordt in de literatuur vaak anticiperende rouw genoemd.
Daarnaast mag men ook niet onderschatten hoe tijdrovend en vermoeiend het is om een dierbare te ondersteunen bij de basisactiviteiten van het dagelijks leven. Het is daar vaak moeilijk een balans te vinden tussen het beschermen van de persoon voor wie je zorgt en toelaten dat die persoon nog resterende onafhankelijkheid behoudt.
Mantelzorgen voor een persoon met dementie is dan ook vaak emotioneel en fysiek uitputtend, vooral wanneer hun gedrag verandert en ze koppig, opstandig of soms zelfs agressief worden. Dit kan beangstigend en ontmoedigend zijn om mee om te gaan, maar je staat niet machteloos. Door een aantal strategieën bij de hand te hebben die je kan inzetten wanneer je ze nodig hebt, beschik je over de middelen om moeilijke situaties beter aan te pakken en in de toekomst beter voorbereid te zijn.
Tips om agressief gedrag bij personen met dementie te voorkomen
Als je voor een ouder of een ander familielid zorgt, kan je voor een breed scala aan uitdagingen komen te staan. Verzet tegen zorg en algemene koppigheid zijn twee kenmerken van dementie. Vertrouwde aspecten van het leven, zoals ze naar de dokter brengen, hun medewerking krijgen of ze overtuigen om in bad te gaan en hun tanden te poetsen, kunnen een uitdaging worden.
Bovendien kunnen mensen met dementie, omdat ze niet altijd in staat zijn om hun behoeften duidelijk te communiceren, uithalen als ze bang, gefrustreerd of boos zijn, of pijn of ongemak hebben. Dit kan echt angstaanjagend zijn. Als je niet zeker weet hoe je met koppigheid of agressie moet omgaan, ben je niet de enige. Hier zijn enkele tips die je kunnen helpen om met deze situaties om te gaan:
Probeer te begrijpen
Bedenk wat er achter het koppige of agressieve gedrag van je geliefde zou kunnen zitten. Ze kunnen bijvoorbeeld gefrustreerd raken door hun eigen geheugenverlies of verwarring. Stimuli uit de omgeving, hun gezondheid of hun medicijnen kunnen ook bijdragen. De tijd nemen om hen vragen te stellen over hoe ze zich voelen, kan al helpend zijn. Zodra je kunt identificeren waardoor het gedrag wordt veroorzaakt, kun je goed met de situatie omgaan.
Breng de omgeving tot rust
Een lawaaierige of drukke omgeving kan agressief gedrag uitlokken. Als je iets vindt waardoor je geliefde zich geagiteerd kan voelen, zoals te veel lawaai of te veel mensen in de kamer, probeer dan de omgeving te kalmeren.
Communiceer altijd duidelijk
Het laatste wat je wilt, is de verwarring of irritatie van je geliefde vergroten. Minder informatie is soms meer. Wees duidelijk en gemakkelijk te begrijpen. Probeer machtsstrijd te vermijden.
Stel eenvoudige, beantwoordbare vragen
Stel één vraag tegelijk, bij voorkeur gesloten vragen. Vermijd open vragen. Geef ze in plaats daarvan opties. Vraag bijvoorbeeld in plaats van te vragen wat ze willen drinken, of ze thee of koffie willen.
Creëer een routine
Om onverwachte en stressvolle gebeurtenissen tot een minimum te beperken, is een vaste dagelijkse routine onontbeerlijk.
Door de dementie verliezen de betrokkenen de controle over hun cognitieve en fysieke vermogens, samen met hun onafhankelijkheid. Dat betekent dat hun leven gevuld is met steeds meer onbekende factoren.
Als de dagen van je geliefde ongestructureerd en onvoorspelbaar zijn, kan het leven nog stressvoller worden – en stress draagt bij aan de boosheid en angst achter agressief dementiegedrag.
Het hebben van een vaste routine kan een deel van de onzekerheid en verwarring in het leven van een geliefde wegnemen. Hanteer dus vaste momenten van opstaan, slapen gaan, eten…
Luister meer dan dat je praat
Luister naar wat je geliefde dwars zit en waarom ze misschien van streek zijn. Soms moet je tussen de regels door lezen. Probeer hun gevoelens te valideren. Als ze bang zijn, stel ze dan gerust en vertel ze dat ze veilig zijn bij jou.
Zorg dat je verwachtingen realistisch zijn
Door jezelf eraan te herinneren dat uitdagend gedrag en agressieve uitbarstingen normale symptomen van dementie zijn, kun je op een kalme en ondersteunende manier reageren. Onthoud altijd dat het niets te maken heeft met jou of je relatie met je geliefde.
Gebruik een zachte toon en geruststellende aanraking
Als de persoon voor wie je zorgt van streek raakt, haal dan diep adem en blijf zo kalm mogelijk. Als je zelf van streek bent, blijft dat onbedoeld de gespannen emoties in de situatie escaleren. Kalm blijven en langzaam ademen helpt om ieders woede en opwinding te verminderen. Spreek zachtjes en houd je stem zacht, geruststellend en positief.
Let op aanwijzingen voor een aanstaande uitbarsting
Soms, maar niet altijd, zijn er aanwijzingen dat er een agressieve uitbarsting aankomt.
Kleine uitbarstingen, verhoogde verwarring, agitatie, woede en frustratie kunnen tekenen zijn dat de dingen niet helemaal kloppen. Omdat je ze zo goed kent, heb je soms instinctief het gevoel dat er iets niet klopt. Volg je gevoel.
Als je voelt dat er een storm op komst is, probeer het dan af te slaan door over te schakelen op een rustgevende activiteit die ze leuk vinden, de omgeving te kalmeren, ze een hapje of drankje te geven waar ze van houden, of wat extra comfort en ondersteuning te bieden.
Maar het is ook mogelijk dat een agressieve episode uit de lucht komt vallen, dus reken niet altijd op een waarschuwing.
Hou rekening met non-verbale communicatie
Vaak komen de non-verbale boodschappen die we uitstralen via onze lichaamstaal en gezichtsuitdrukkingen duidelijker over dan de woorden die we uitspreken.
Doe alle potentiële wapens weg
Om iedereen veilig te houden, is het belangrijk om alle potentiële wapens te verwijderen. Dit gaat verder dan voor de hand liggende items zoals geweren, messen en scherpe voorwerpen.
Denk ook aan gewone huishoudelijke artikelen die ook als wapen kunnen worden gebruikt: zware deegrollers, scharen, brandblussers, lucifers en aanstekers, glazen flessen of schroevendraaiers en ander gereedschap.
De persoon met dementie kan immers bijvoorbeeld een hallucinatie of waanidee hebben dat iemand in huis binnendringt en je dan – ten onrechte en zonder het te beseffen – voor een inbreker aanzien.
Als dat gebeurt, kunnen ze je onbedoeld met een wapen aanvallen met de goede bedoeling om jou, zichzelf of andere familieleden te beschermen.
Creëer een veilige plek voor jezelf
In sommige gevallen is het het beste om jezelf uit een agressieve situatie te verwijderen en te wachten tot je oudere volwassene kalmeert of vergeet dat hij of zij van streek is.
Dat betekent dat je best preventie zorgt voor een veilige plek waar je weg kunt van een boze oudere volwassene, zoals een kamer die volledig kan worden beveiligd of een vrij pad om naar buiten te gaan. Je moet ook een plan hebben voor momenten waarop de situatie uit de hand loopt. Bewaar bijvoorbeeld een telefoon en extra beveiligingshulpmiddelen in de veilige kamer om te voorkomen dat de deur wordt geopend.
Weten dat je een plan hebt om op terug te vallen, vermindert stress en helpt je om veilig te blijven.
Bereid hulpverleners voor om te voorkomen dat de zaken escaleren
Doe je best om een situatie te voorkomen waarin hulpverleners zoals politie, brandweer en ambulanciers het agressieve dementiegedrag van je geliefde verwarren met opzettelijke agressie en bedreigingen.
Ze zouden met geweld kunnen reageren, wat de situatie zou verergeren en zou kunnen leiden tot verwondingen, gevangenisstraf of een onvrijwillige opname in een psychiatrisch ziekenhuis.
Als je je niet in een noodsituatie bevindt, bel dan bv een vriend of familielid maar niet het noodnummer voor politie, brandweer en hulpdiensten.
Soms is het ook mogelijk om reeds op voorhand een melding op je adres of telefoonnummer te laten plaatsen. Als je dan het noodnummer belt, weet men dadelijk dat er een persoon met dementie betrokken is waardoor men al op een andere manier bij je binnenkomt bij een oproep.
Technieken om agressief dementiegedrag op het moment zelf te laten de-escaleren
Agressieve uithalen zijn niet steeds te vermijden. Het gebeurt niet zelden dat agressie optreedt bij een persoon die zijn hele leven vriendelijk en geweldloos is geweest.
Omdat ze hun behoeften niet duidelijk kunnen communiceren, kunnen mensen met dementie uithalen als ze bang, gefrustreerd, boos zijn of pijn of ongemak hebben.
Deze agressieve uitbarstingen kunnen eng zijn en moeilijk te hanteren voor mantelzorgers, zeker in de hitte van de strijd. Omdat je je aangevallen voelt, kunnen je instincten je er immers toe aanzetten om ruzie te maken en terug te vechten, maar dat maakt de situatie alleen maar erger.
Een aantal tips kunnen helpen om met agressief gedrag om te gaan als zich dat stelt.
Vat het niet persoonlijk op
Onthoud dat je dierbare deze agressie alleen maar stelt vanwege hun afnemende cognitieve vermogens. Hij probeert zijn realiteit zo goed mogelijk te begrijpen. Doe je best om kalm te blijven en deze agressie niet persoonlijk op te vatten.
Probeer de directe oorzaak of trigger te identificeren
Denk aan wat er gebeurde net voordat de agressieve uitbarsting begon. Iets als angst, frustratie of pijn kan het hebben veroorzaakt.
De persoon met dementie kan bijvoorbeeld beginnen te schreeuwen tegen lege delen van de kamer en mensen vertellen dat ze eruit moeten. Als je om je heen kijkt, merk je misschien dat de kamer donkerder begint te worden omdat het vroeg in de avond is. Het gedempte licht zorgt voor schaduwvorming in de hoeken van de kamer, waardoor het lijkt alsof er mensen in de hoek staan.
Nadat je de potentiële trigger hebt geïdentificeerd, doe je de lichten aan om de schaduwrijke hoeken te verwijderen. En in de toekomst weet je dat je de lichten moet aandoen voordat de kamer te donker wordt.
In een ander voorbeeld zou je de persoon met dementie onbedoeld van achteren kunnen benaderen en hem laten schrikken. Op een gevoelig moment kan dat ervoor zorgen dat ze zich aangevallen voelen en dus halen ze uit in wat ze beschouwen als zelfverdediging.
Sluit pijn uit als oorzaak van het gedrag
Pijn en lichamelijk ongemak kunnen agressief gedrag uitlokken bij iemand met dementie.
Veel personen met dementie zijn niet in staat om duidelijk te communiceren wanneer iets hen dwars zit. In plaats daarvan kan pijn of ongemak ervoor zorgen dat ze zich gaan gedragen.
Controleer of ze pijnmedicatie nodig hebben voor bestaande aandoeningen zoals artritis of jicht, of hun stoel comfortabel zit of dat ze naar het toilet moeten.
Erken de gevoelens van de persoon met dementie
Het is belangrijk om geen ruzie te maken of logica te gebruiken om iemand met dementie ervan te overtuigen dat ze ten onrechte agressief zijn. Je kunt gewoon geen discussie winnen met iemand wiens hersenen de logica niet meer goed verwerken. Een discussie zal ze alleen maar van streek en hardnekkiger maken.
Als de persoon met dementie agressief is en er geen duidelijke oorzaak is, kan dat zijn omdat hij sterke negatieve gevoelens heeft, zoals frustratie, verdriet of eenzaamheid, en niet weet hoe hij zich op de juiste manier moet uiten. Probeer in hun gedrag naar aanwijzingen voor hun emoties te zoeken en spreek op een kalme en geruststellende manier. Laat ze hun ideeën, gevoelens en meningen uiten. Stel ze gerust dat het oké is om zich zo te voelen en dat je er bent om te helpen. Het is immers gemakkelijker om iemand te kalmeren en af te leiden als ze zich gehoord en erkend voelen.
Speel favoriete muziek af
Muziek heeft vaak een geweldig effect op de stemming. Soms kan het zingen van een oud favoriet liedje, het neuriën van een rustgevend deuntje, het zacht spelen van ontspannende klassieke muziek of het spelen van hun favoriete meezingliedjes iemand snel kalmeren.
Verleg de focus naar een andere activiteit
Als de huidige of vorige activiteit agitatie of frustratie veroorzaakte, kan dit een agressieve reactie hebben uitgelokt. Nadat je de persoon met dementie een minuut de tijd hebt gegeven om zijn gevoelens te uiten, kan je proberen om zijn aandacht te verleggen naar een andere activiteit waar hij normaal gesproken van geniet.
Verwijder jezelf uit de kamer
In sommige gevallen werkt niets om de persoon te kalmeren. Als dat gebeurt, is het misschien het beste om de kamer te verlaten om de persoon met dementie wat ruimte te geven en jezelf de tijd te geven om te kalmeren en weer in balans te komen. Mensen met dementie kunnen zichzelf misschien kalmeren of vergeten misschien zelfs dat ze boos zijn.
Controleer voordat je weggaat wel of de omgeving veilig is en of de persoon met dementie zichzelf niet kan bezeren als je weg bent.
Zorg ervoor dat jij en de persoon met dementie veilig zijn en roep hulp in noodgevallen
Als je de persoon met dementie niet kan kalmeren waardoor hij een gevaar voor je of voor zichzelf wordt, heb je hulp van anderen nodig.
Als de situatie niet al te extreem is en er is een familielid of vriend in de buurt op wie de persoon met dementie meestal goed reageert, bel die persoon dan en vraag om onmiddellijk langs te komen om te helpen.
Bel in geval van nood de 101 en geef reeds telefonisch aan dat de betrokken persoon dementie heeft, waardoor deze agressief handelt. Dit zorgt ervoor dat de hulpverleners weten dat de persoon zich niet crimineel gedraagt, maar hulp nodig heeft om veilig te kalmeren.
Als hulpverleners arriveren, zorg er dan voor dat je nogmaals duidelijk aangeeft dat dit gedrag wordt veroorzaakt door dementie of zelfs 'hersenletsel' (voor het geval ze niet bekend zijn met dementie). Deze kennis helpt de hulpverleners om beter in te schatten hoe ze moeten handelen.
Als de persoon met dementie uit huis moet worden geplaatst, vraag dan om hem of haar naar een ziekenhuis of psychiatrische instelling te brengen in plaats van naar een politiebureau.
Ervan uitgaande dat je geen aanklacht wilt indienen, moet u heel duidelijk maken dat dit gedrag wordt veroorzaakt door dementie (of 'geestesziekte' – is misschien gemakkelijker te begrijpen) en niet door crimineel gedrag. Dat helpt formele aanklachten of ongewenste gerechtelijke procedures te voorkomen.
Wat na een agressieve episode bij een persoon met dementie?
Leer van wat er is gebeurd
Nadat je jezelf de kans hebt gegeven om te kalmeren en te ontstressen na de episode van agressief dementiegedrag, doe dan een stapje terug om te zien wat je van de situatie kunt leren.
Het analyseren van de situatie helpt je ook om het wat minder persoonlijk op te vatten en maakt het gemakkelijker om na te denken over wat je de volgende keer anders zou kunnen doen om een agressieve reactie te voorkomen of te laten de-escaleren.
Denk na over mogelijke triggers, welke reacties hielpen de situatie te kalmeren en welke reacties leken de situatie erger te maken.
Soms helpt het om je waarnemingen op te schrijven om te zien of je patronen kan herkennen of nieuwe manieren kan bedenken om te trachten een soortgelijke uitbarsting in de toekomst te voorkomen of sneller te laten de-escaleren.
Vind bronnen van steun en besef dat je niet alles alleen kan dragen
Het is essentieel voor je welzijn om te praten met mensen die je begrijpen en je kunnen helpen omgaan met deze moeilijke situaties. Hou er rekening mee dat je wellicht overspoeld wordt met tegenstrijdige emoties. Dit is normaal, maar ook vaak uitputtend.
Je gevoelens uiten is een belangrijke uitlaatklep voor stress. Zoek iemand bij wie je terecht kan: een vriend, een familielid, een lotgenoot, eventueel een professionele hulpverlener.
Mantelzorgers geven vaak aan dat ze het delen van gevoelens en emoties met lotgenoten vaak als zeer positief ervaren. Men voelt dan werkelijk dat men niet alleen staat en dat het gedrag niet persoonlijk gericht is. Bovendien kan men aanvullende tips en ideeën krijgen voor het omgaan met agressief dementiegedrag van anderen die ermee te maken hebben gehad.
Overweeg medicatie
Als de agressieve uitbarstingen vaker voorkomen, niet-medicamenteuze technieken niet werken en het misschien niet langer haalbaar en veilig is om met het gedrag om te gaan, aarzel dan niet om dit bespreekbaar te maken met je arts. Misschien is het tijd voor ondersteunende medicatie.
Bij correct gebruik kan deze medicatie gevaarlijke agressie in toom houden en de kwaliteit van leven verbeteren voor zowel voor de persoon met dementie als voor jou, als mantelzorger.
Overweeg om indien nodig hulp uit handen te geven
Als het agressieve gedrag bij dementie gevaarlijk blijft en geen enkele interventie werkt, is het misschien tijd om te overwegen om te zoeken naar een andere manier van hulpverlening door de persoon met dementie bijvoorbeeld overdag naar een dagopvang te laten gaan of indien nodig residentiële opname te overwegen.
Dit is vaak een zeer moeilijke beslissing, maar hou in het achterhoofd dat dit ook voor de persoon met dementie soms beter is. De hulpverleners daar zijn opgeleid om met dit soort lastige situaties om te gaan en er is 24/7 toegepaste zorg.
Conclusie
Na het lezen van bovenstaande moet je wellicht niet meer overtuigd worden van het feit dat er geen pasklaar antwoord voorhanden is waardoor je een oplossing hebt bij agressieve opstoten bij een persoon met dementie. Elke persoon is anders, elke omgeving is anders. Hou er wel rekening mee dat de manier waarop jij leert omgaan met dit soort gedrag vaak een sleutelrol is en daarbij is het volgende cruciaal: besef dat het niet naar jouzelf gericht is en dat het niet de persoon is die dit gedrag stelt, maar de ziekte die ervoor zorgt dat dit gedrag gesteld wordt.
De voornaamste stelregel bij agressie-opstoten is zonder meer: zorg dat jouw veiligheid en de veiligheid van de persoon met dementie gewaarborgd blijft ook al betekent dit misschien dat je de hulp voor je geliefde uit handen moet geven.
